Dobrina - unikalna kamienna cerkiew i jej tajemnice

12 Wrzesień, 2024, 07:30

Niedaleko Prowadii, gdzie znajduje się malowniczo położona twierdza Owecz oraz najstarsze kamienne miasto w Europie Prowadia – Solnica, jest mała, niepozorna wieś Dobrina, która skrywa unikalny zabytek kultury - kamienną cerkiew z XVI – XVII wieku.

Cerkiew Św. Teodora

Cerkiew Św. Teodora, bo o niej mowa, znajduje się na zachodnim krańcu wsi, pośrodku małego dziedzińca i jest do połowy wkopana w ziemię, mniej więcej na głębokość 1,5 m - 1,8 m.

Dlaczego? W XV – XVII wieku nowe budowle kultowe musiały być budowane zgodnie z obowiązującymi zarządzeniami władzy osmańsko-tureckiej. Miały to być budowle małe i skromne, o niepozornym wyglądzie, do połowy wkopane w ziemię, aby nie drażnić uczuć religijnych Turków, bez bogatej dekoracji, bez kopuł. Zabronione było budowanie świątyń wyższych od Turka siedzącego na koniu.

Cerkiew Św. Teodora zbudowana jest w całości z kamienia, łącznie ze sklepieniem i stropem. Zastosowano różnej wielkości dobrze ukształtowane bloki kamienne z mocnego wapienia. Grubość ścian wynosi 1,1 m.

Pod względem architektonicznym cerkiew św. Teodora jest budowlą jednonawową, jednoapsydową, która łączy część ołtarzową, naos czyli nawę (z gr. ναός – cerkiew, świątynia) stanowiącą największą, właściwą część świątyni i narteks czyli przedsionek (galeria).

Przedsionek doświetlony był dwoma oknami i przeznaczony był dla kobiet. Nawa była częścią męską, a światło wpadało do środka przez trzy okna.

Wewnętrzna długość cerkwi wynosi 24,30 m, a szerokość 6,38/6,68 m. W środku znajduje się duża, półkolista (o średnicy 3,20 m) i trójścienna absyda zewnętrzna (łuk, półkole, w którym znajduje się ołtarz) oraz dwustopniowa ławka schodkowa.

Na ścianie wschodniej znajdują się trzy nisze - po jednej po obu stronach apsydy, służące jako prothesis (żertwiennik, miejsce za ikonostasem w cerkwi) i diakonikon (miejsce po południowej stronie apsydy środkowej, w którym przechowywano szaty i księgi), jak i jedna pośrodku.

Pośrodku absydy stoi kamienny postument ołtarza. Budynek posiada sklepienie półcylindryczne i dwuspadowy kamienny dach, który został zabezpieczony dachówką oraz dwa wejścia - od strony zachodniej i południowej.

Cerkiew św. Teodora przypomina małą fortecę. W kilku miejscach na ścianach znajdują się otwory, do strzelania z broni palnej, co świadczy o tym, że miała ona pełnić także funkcje ochronne i zapewnić schronienie ludności chrześcijańskiej.

Niegdyś całe wnętrze cerkwi było prawdopodobnie pokryte freskami. Dziś ich nie ma. Dwie ikony, które tu się znajdowały, przechowywane są obecnie w Muzeum Historycznym w Prowadii.

Na zachodniej i południowej ścianie, na kamiennych blokach niedaleko wejścia wyryte są graffiti cyrylicą i greckimi literami. Najłatwiej odczytać napis cyrylicą na zachodniej ścianie - „Andon Lavriot”. Datowanie graffiti nie zostało jeszcze ustalone.

Cerkiew św. Teodora opisał Konstantin Josef Jireček - czeski historyk i bułgarski polityk podczas swojej podróży po Bułgarii w 1884 roku. W tym czasie cerkiew była czynna.

Różne hipotezy

Niektórzy specjaliści wiążą budowę tutejszej cerkwi z bogatą kolonią dubrownicką, która funkcjonowała w Dobrinie w późnym średniowieczu. Nie ma jednak ostatecznych dowodów potwierdzających tę wersję.

W wyniku badań przeprowadzonych w 2006 roku wyszły na jaw nowe fakty wskazujące, że jest ona wybudowana w tzw. stylu albańskim. Zbudowali ją albańscy chrześcijanie, którzy opuścili wieś po wojnie rosyjsko-tureckiej toczącej się w latach 1828-1829. Stąd podobieństwo architektoniczne cerkwi św. Teodora do cerkwi w Arbanasi nie jest przypadkowe.

W latach 70-tych przeprowadzono duży remont cerkwi, a ostatni wykonano kilka lat temu.

W 1978 roku podczas badań archeologicznych na przykościelnym cmentarzu Nikolaj Panajotow z Muzeum Historycznego w Prowadii natknął się na masowy pochówek ponad 1000 osób – starców, kobiet i dzieci, zabitych i zamordowanych prawdopodobnie w 1796 roku przez ówczesne bandy z Kyrdżali.

Odkrycie zostało udokumentowane zarówno w publikacjach, jak i w filmie „Miasto – legenda” Interfilmu, Sofia, 1979.

W innym miejscu Panajotow zwraca uwagę, że w cerkwi św. Teodora kilkuset chrześcijan straciło życie także w 1810 roku, podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1806 -1812). Autor nie wskazuje źródeł swoich informacji.

Późniejsze badania nie potwierdziły jednak tych hipotez. Według archeologów pozostałości pochodzą z kostnicy (ossuarium) znajdującej się niedaleko cerkwi. Mieszkańcy Dobriny zebrali i przywieźli ich zdaniem do nowej cerkwi całe worki kości ludzkich, które umieścili w wykopanej „studni” w południowo-zachodnim narożniku świątyni.

W 1959 roku Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków Kultury uznał cerkiew św. Teodora za zabytek kultury o znaczeniu lokalnym.

W 2006 roku w cerkwi przeprowadzono nowe badania archeologiczne, podczas których ustalono, że budowla pochodzi z późnego średniowiecza.

Pomimo wyjaśnienia niektórych kwestii związanych z historią tego wyjątkowego zabytku, nadal pozostaje sporo nierozwiązanych. Dopiero wznowienie badań pomoże ostatecznie odkryć wszystkie tajemnice tej niezwykłej świątyni.

Cerkiew św. Teodora (GPS) 43.17943, 27.45999

Projekt Discovery

Ważne: gmina Prowadia (Provadia) jest objęta projektem Discovery bułgarskiego Ministerstwa Turystyki, który zostanie zaprezentowany na targach turystycznych ITTF w Warszawie, w Pałacu Kultury i Nauki, w Sali Goethego w dniu 21.11.2024 o godz. 14.15. Projekt ma na celu pokazanie w Polsce lokalnych atrakcji turystycznych w małych bułgarskich gminach nad Morzem Czarnym: Dyłgopoł, Prowadia i Dolni Cziflik.